कामगारांचे खरे नेते: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर का? कामगार दिन आणि डॉ बाबासाहेब आंबेडकर | कामगारांचे शिल्पकार डॉ बाबासाहेब आंबेडकर | कामगार दिन
भारतीय इतिहासात अनेक नेत्यांनी सामाजिक परिवर्तनासाठी योगदान दिले, परंतु कामगारांच्या हक्कांसाठी आणि त्यांच्या सन्मानासाठी लढणाऱ्या नेत्यांमध्ये डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे स्थान अग्रणी आहे. भारतीय संविधानाचे शिल्पकार म्हणून ते प्रसिद्ध आहेत, परंतु त्यांचे कामगार चळवळीतील योगदान आणि शोषित वर्गांच्या उत्थानासाठी केलेला लढा त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा एक महत्त्वाचा पैलू आहे. बाबासाहेबांनी केवळ दलित समाजाचेच नव्हे, तर सर्वच कामगार वर्गाच्या हक्कांसाठी आपले आयुष्य वेचले. त्यांच्या या कार्यामुळे ते खऱ्या अर्थाने कामगारांचे नेते ठरतात.
डॉ. आंबेडकरांचा कामगार चळवळीतील प्रवेश
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा जन्म 14 एप्रिल 1891 रोजी मध्य प्रदेशातील महू येथे झाला. दलित समाजात जन्मलेल्या बाबासाहेबांना बालपणापासूनच सामाजिक भेदभाव आणि शोषणाचा सामना करावा लागला. या अनुभवांनी त्यांना समाजातील खालच्या स्तरावर असलेल्या कामगार आणि शोषित वर्गांच्या दुखण्याची खरी जाणीव करून दिली. त्यांनी आपल्या शिक्षणादरम्यान आणि नंतरच्या काळात कामगारांच्या हक्कांसाठी लढण्याचा निर्धार केला.
हेही पाहा: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी महात्मा फुले यांना आपले गुरू का मानले?
1920 च्या दशकात बाबासाहेबांनी सामाजिक आणि आर्थिक समानतेच्या मुद्द्यांवर काम सुरू केले. त्यांनी कामगारांच्या प्रश्नांना आपल्या चळवळीचा अविभाज्य भाग बनवला. 1936 मध्ये त्यांनी इंडिपेंडंट लेबर पार्टी (स्वतंत्र मजूर पक्ष) स्थापन केला, ज्याचा मुख्य उद्देश कामगार आणि शेतमजूर यांच्या हक्कांसाठी लढणे हा होता. या पक्षाने कामगारांच्या कल्याणासाठी अनेक मागण्या मांडल्या, ज्यात 8 तासांचा कामाचा दिवस, किमान वेतन, कामाच्या ठिकाणी सुरक्षितता आणि सामाजिक सुरक्षा यांचा समावेश होता.
कामगार हक्कांसाठी डॉ. आंबेडकरांचा लढा
बाबासाहेबांचे कामगार चळवळीतील योगदान केवळ राजकीय मंचापुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी कायद्याच्या माध्यमातूनही कामगारांच्या हक्कांचे संरक्षण केले. भारतीय संविधानाच्या निर्मितीत त्यांनी कामगारांच्या हितासाठी अनेक तरतुदींचा समावेश केला. कलम 16 (सार्वजनिक सेवेत समान संधी), कलम 19 (उपजीविकेचे स्वातंत्र्य), आणि कलम 24 (बालमजुरीवर बंदी) यांसारख्या तरतुदींमुळे कामगारांना कायदेशीर संरक्षण मिळाले. याशिवाय, त्यांनी ट्रेड युनियन कायदा, 1926 आणि फॅक्टरी कायदा, 1948 यांसारख्या कायद्यांच्या निर्मितीत मोलाची भूमिका बजावली, ज्यामुळे कामगारांना संघटित होण्याचा आणि आपल्या हक्कांसाठी लढण्याचा अधिकार मिळाला.
हेही पाहा: मनुस्मृतीत अस काय आहे जेणे करुन डॉ. आंबेडकरांनी तिचे जलन केले!
बाबासाहेबांनी कामगारांच्या प्रश्नांना नेहमीच सामाजिक न्यायाच्या चौकटीत पाहिले. त्यांचे म्हणणे होते की, कामगारांचे शोषण केवळ आर्थिकच नाही, तर सामाजिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्याही होत आहे. विशेषत: दलित आणि मागासवर्गीय कामगारांना जातीच्या आधारावर दुय्यम वागणूक दिली जात होती. त्यांनी या भेदभावाविरुद्ध आवाज उठवला आणि सर्व कामगारांना एकत्रितपणे लढण्याचे आवाहन केले.
औद्योगिक कामगारांसाठी डॉ. आंबेडकरांचे योगदान
1930 च्या दशकात भारतात औद्योगिक क्रांतीचा उदय होत होता. याच काळात बाबासाहेबांनी मुंबईतील गिरणी कामगारांच्या हक्कांसाठी लढा दिला. त्यांनी गिरणी कामगारांच्या कठीण कामाच्या परिस्थिती, कमी वेतन आणि असुरक्षित कामाच्या ठिकाणांविरुद्ध आवाज उठवला. त्यांनी कामगारांना आपल्या हक्कांसाठी संघटित होण्यास प्रोत्साहन दिले आणि त्यांच्या मागण्यांना राजकीय व्यासपीठावर स्थान मिळवून दिले.
1942 मध्ये बाबासाहेबांना व्हॉइसरॉयच्या कार्यकारी परिषदेत कामगार खात्याचे सदस्य म्हणून नियुक्त करण्यात आले. या भूमिकेत त्यांनी कामगार कल्याणासाठी अनेक महत्त्वपूर्ण धोरणे आखली. त्यांनी कामगारांसाठी मातृत्व लाभ, वैद्यकीय सुविधा, आणि निवृत्तीवेतन यांसारख्या योजनांचा पाठपुरावा केला. याशिवाय, त्यांनी कामगार विमा योजना आणि नोकरीतील सुरक्षितता यांसारख्या संकल्पनांना प्रोत्साहन दिले, ज्या आजही भारतीय कामगार कायद्यांचा पाया आहेत.
हेही पाहा: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जेंव्हा शिवजयंती मध्ये सामील होतात
डॉ. आंबेडकरांनी कामगारांसाठी केलेले कार्य
बाबासाहेबांनी कामगारांसाठी केलेले कार्य केवळ सैद्धांतिक नव्हते, तर त्यांनी प्रत्यक्ष कृतीतूनही कामगारांच्या जीवनात बदल घडवून आणला. त्यांनी खालील ठोस पावले उचलली:
- 8 तासांच्या कामाच्या दिवसाची मागणी: बाबासाहेबांनी कामगारांना अमानुषपणे लांब कामाच्या तासांपासून मुक्त करण्यासाठी 8 तासांच्या कामाच्या दिवसाची मागणी केली. त्यांच्या या प्रयत्नांमुळे कामगारांना विश्रांतीसाठी पुरेसा वेळ मिळाला, आणि 10-12 तासांच्या ऐवजी 8 तास करण्यात आले.
- कामगार संघटनांना प्रोत्साहन: बाबासाहेबांनी कामगारांना ट्रेड युनियन्स स्थापन करण्यास आणि त्याद्वारे आपल्या हक्कांसाठी लढण्यास प्रोत्साहन दिले. त्यांनी स्वत: अनेक कामगार सभांचे आयोजन केले आणि कामगारांना आपल्या मागण्यांसाठी एकजुटीने लढण्याचे आवाहन केले.
- महिला कामगारांचे हक्क: बाबासाहेबांनी महिला कामगारांच्या हक्कांसाठीही विशेष प्रयत्न केले. त्यांनी मातृत्व लाभ आणि कामाच्या ठिकाणी महिलांसाठी सुरक्षित वातावरणाची मागणी केली. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे मातृत्व लाभ कायदा, 1961 च्या निर्मितीचा पाया घातला गेला.
- कामगार कल्याणकारी योजना: बाबासाहेबांनी कामगारांसाठी वैद्यकीय सुविधा, निवास व्यवस्था आणि शिक्षणाच्या संधी उपलब्ध करून देण्यावर भर दिला. त्यांनी कामगारांच्या मुलांना शिक्षण मिळावे यासाठी विशेष तरतुदी केल्या.
- कामगार शिक्षण: बाबासाहेबांचा विश्वास होता की, शिक्षणाशिवाय कामगारांचे शोषण थांबणार नाही. त्यांनी पीपल्स एज्युकेशन सोसायटी मार्फत कामगार आणि त्यांच्या कुटुंबियांना शिक्षणाच्या संधी उपलब्ध करून दिल्या.
कामगार आणि सामाजिक न्याय
बाबासाहेबांचे कामगार चळवळीतील योगदान केवळ आर्थिक सुधारणांपुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी कामगारांच्या सामाजिक उत्थानावरही भर दिला. त्यांचे म्हणणे असे होते की, जोपर्यंत समाजात जातीआधारीत भेदभाव आणि असमानता कायम आहे, तोपर्यंत खरा सामाजिक न्याय मिळणार नाही. त्यांनी बहिष्कृत हितकारिणी सभा यांसारख्या संस्थांमार्फत कामगार आणि दलित समाजाला शिक्षण आणि आत्मसन्मानाची प्रेरणा दिली.
हेही पाहा : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे महिला विषयक विचार
आजच्या काळातील डॉ. आंबेडकरांचे विचार
आजच्या जागतिकीकरणाच्या युगातही बाबासाहेबांचे विचार आणि त्यांचे कामगार हक्कांसाठीचे योगदान तितकेच प्रासंगिक आहे. आजही अनेक कामगारांना कमी वेतन, असुरक्षित कामाची ठिकाणे आणि शोषणाचा सामना करावा लागतो. बाबासाहेबांनी मांडलेली सामाजिक न्यायाची संकल्पना आणि कामगारांच्या हक्कांचे संरक्षण करण्याची गरज आजही कायम आहे. त्यांचा “संघटित व्हा, शिक्षित व्हा आणि संघर्ष करा” हा मंत्र आजच्या कामगारांसाठीही मार्गदर्शक आहे.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे केवळ दलितांचे नेते नव्हते, तर ते सर्व शोषित आणि वंचित वर्गांचे खरे नेते होते. त्यांनी कामगारांच्या हक्कांसाठी केलेला लढा, त्यांनी आखलेली धोरणे आणि त्यांनी संविधानात समाविष्ट केलेल्या तरतुदी यामुळे ते कामगारांचे खरे नेते ठरतात. त्यांनी कामगारांसाठी केलेले ठोस कार्य, मग ते 8 तासांच्या कामाच्या दिवसाची मागणी असो, महिला कामगारांचे हक्क असो, किंवा शिक्षणाच्या संधी असो, यामुळे त्यांचे योगदान अविस्मरणीय आहे. बाबासाहेबांचा वारसा हा केवळ इतिहासाचा भाग नाही, तर तो आजच्या आणि उद्याच्या पिढ्यांसाठी एक मार्गदर्शक तारा आहे.
हेही पाहा:
