झेन बौद्ध धर्म म्हणजे काय? झेन म्हणजे काय ? What is Zen Buddhism in Marathi | Buddhism In Marathi
झेन बौद्ध धर्म हा बौद्ध धर्मातील एक महत्त्वाचा आणि अनोखा संप्रदाय आहे, जो ध्यान, आत्मज्ञान आणि साधेपणावर भर देतो. "झेन" हा शब्द जपानी भाषेतील आहे, जो संस्कृतमधील "ध्यान" या शब्दापासून आला आहे. हा संप्रदाय बौद्ध धर्माच्या महायान परंपरेतून विकसित झाला असून, त्याचा उगम प्रामुख्याने चीनमध्ये झाला आणि नंतर तो जपान, कोरिया आणि व्हिएतनाममध्ये पसरला. झेन बौद्ध धर्म हा इतर बौद्ध परंपरेपेक्षा वेगळा आहे कारण तो शास्त्रांचा आणि विधींचा अवलंब करण्यापेक्षा प्रत्यक्ष अनुभव आणि आत्मशोध यावर अधिक भर देतो. या आर्टिकल मध्ये आपण झेन बौद्ध धर्माचा इतिहास, त्याचा उगम, संस्थापक, वैशिष्ट्ये आणि महत्त्व याबद्दल सविस्तर माहिती घेणार आहोत.
हेही वाचा : Tradition Of Buddhism | बौद्ध धर्मातील वेगवेगळ्या परंपरा
झेन बौद्ध धर्माचा इतिहास आणि उगम कोठे झाला?
झेन बौद्ध धर्माचा उगम सहाव्या शतकात चीनमध्ये झाला, जेव्हा भारतीय बौद्ध संन्यासी बोधिधर्म (Bodhidharma) यांनी या परंपरेची पायभरणी केली. बोधिधर्म हे बौद्ध धर्माचे 28 वे भारतीय गुरू मानले जातात आणि त्यांनी ध्यानाच्या प्रथेला केंद्रस्थानी ठेवून "चान" (Chan) नावाचा संप्रदाय सुरू केला. "चान" हा शब्दच पुढे जपानमध्ये "झेन" म्हणून ओळखला गेला. बोधिधर्म हे दक्षिण भारतातील पल्लव वंशाचे राजकुमार होते, असे मानले जाते. त्यांनी बौद्ध धर्माचा प्रसार करण्यासाठी चीनमध्ये प्रवास केला आणि तिथे त्यांनी शाओलिन मठात नऊ वर्षे तपश्चर्या केली. या काळात त्यांनी "भिंतीकडे पाहत ध्यान" (Wall-Gazing Meditation) ही पद्धत विकसित केली, जी झेनच्या मूळ तत्त्वांचा आधार बनली.
चीनमध्ये चान बौद्ध धर्माचा प्रसार सातव्या ते नवव्या शतकात झाला. या काळात चानने बौद्ध धर्माच्या इतर संप्रदायांपासून वेगळेपण कमावले. नंतर, बाराव्या आणि तेराव्या शतकात, जपानी भिक्खूंनी चीनमधून ही परंपरा जपानमध्ये आणली. ईसाई (Eisai) आणि डोगेन (Dogen) या दोन जपानी गुरूंनी झेनला जपानमध्ये लोकप्रिय केले. डोगेन यांनी विशेषतः "झझेन" (Zazen) म्हणजे बसून ध्यान करण्याच्या पद्धतीवर भर दिला, जी आजही झेन बौद्ध धर्माचे प्रमुख वैशिष्ट्य आहे.
हेही पाहा: भारतातील बौद्ध धर्म | Buddhism in India ( हिंदी भाषा )
झेन बौद्ध धर्म कोणत्या पद्धतीमुळे वेगळा आहे?
झेन बौद्ध धर्म हा बौद्ध धर्माच्या इतर परंपरांपेक्षा अनेक बाबतीत वेगळा आहे. त्याची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:
- ध्यानावर भर: झेनमध्ये शास्त्रांचा अभ्यास किंवा जटिल विधींपेक्षा ध्यानाला सर्वोच्च स्थान आहे. "झझेन" ही ध्यानाची पद्धत झेनचा आत्मा मानली जाते, जिथे व्यक्ती शांतपणे बसून स्वतःच्या मनाचा शोध घेते.
- प्रत्यक्ष अनुभव: झेनमध्ये शब्द आणि ग्रंथांपेक्षा अनुभवाला महत्त्व आहे. "सॅटोरी" (Satori) म्हणजे आत्मज्ञानाचा क्षण हा झेनचा अंतिम ध्येय आहे, जो शिकवणी ऐकून नव्हे तर स्वतः अनुभवून प्राप्त होतो.
- साधेपणा: झेनमध्ये जटिल तत्त्वज्ञान किंवा कर्मकांडांना फारसे स्थान नाही. साध्या जीवनशैलीतून आणि रोजच्या कामातूनही आत्मज्ञान मिळवता येते, असे झेन शिकवते.
- कोआनचा वापर: झेनमध्ये "कोआन" (Koan) नावाच्या गूढ प्रश्नांचा किंवा कथांचा वापर केला जातो. उदा., "एक हात टाळी वाजवू शकतो का?" हे कोआन विद्यार्थ्यांना तर्काच्या पलीकडे जाऊन विचार करण्यास भाग पाडते.
- गुरू-शिष्य परंपरा: झेनमध्ये गुरू आणि शिष्य यांच्यातील थेट संवादाला महत्त्व आहे. गुरू शिष्याला आत्मज्ञानाच्या मार्गावर मार्गदर्शन करतात, पण शास्त्रांचा आधार घेत नाहीत.
या वैशिष्ट्यांमुळे झेन बौद्ध धर्म हा थेरवाद ( Thervada Buddhism ) किंवा तिबेटी बौद्ध धर्मापेक्षा वेगळा ठरतो. थेरवादमध्ये त्रिपिटकांचा अभ्यास आणि नैतिक नियमांचे पालन यावर भर आहे, तर तिबेटी बौद्ध धर्मात मंत्र, मंडल आणि जटिल विधींना महत्त्व आहे. झेन मात्र या सर्वांपासून मुक्त राहून साधेपण आणि आत्मानुभवावर लक्ष केंद्रित करतो.
हेही वाचा : दीपदान उत्सव म्हणजे काय आहे? बौद्ध धर्मात त्याचे महत्व किती आहे? What is Deepdan Utsav
झेन बौद्ध धर्म कधी , कसा आणि का उदयास आला?
झेनचा उदय सहाव्या शतकात चीनमध्ये झाला, जेव्हा बौद्ध धर्माला स्थानिक चीनी संस्कृतीशी जुळवून घ्यावे लागले. त्या काळात चीनमध्ये ताओवाद आणि कन्फ्यूशिझम या विचारसरणी प्रभावी होत्या. बोधिधर्म यांनी बौद्ध ध्यानाच्या पद्धतीला ताओवादी साधेपणा आणि स्वाभाविकतेशी जोडले, ज्यामुळे चान संप्रदायाचा जन्म झाला. बौद्ध धर्माच्या इतर परंपरांना जटिल आणि विदेशी वाटणाऱ्या शिकवणींऐवजी चानने स्थानिक लोकांच्या जीवनशैलीशी सुसंगत अशी शिकवण दिली.
झेनचा विकास का झाला? याचे कारण म्हणजे बौद्ध धर्माला अधिक लोकप्रिय आणि सर्वसामान्यांसाठी सुलभ बनवण्याची गरज. शास्त्रांचा अभ्यास आणि कर्मकांडे सर्वसामान्यांना समजणे कठीण होते. त्यामुळे झेनने "प्रत्येक व्यक्तीमध्ये बुद्धत्व आहे" हे तत्त्व मांडले आणि ते शोधण्यासाठी साध्या ध्यानाचा मार्ग दाखवला.
झेन बौद्ध धर्म चे संस्थापक कोण आणि कुठे सुरू झाला?
झेन बौद्ध धर्माचे संस्थापक बोधिधर्म मानले जातात. त्यांचा जन्म इसवी सनाच्या पाचव्या शतकाच्या शेवटी किंवा सहाव्या शतकाच्या सुरुवातीला भारतात झाला होता. ते दक्षिण भारतातील कांचीपुरम येथील राजकुमार होते, असे काही इतिहासकारांचे मत आहे. त्यांनी बौद्ध धर्म स्वीकारला आणि नंतर चीनमध्ये प्रवास केला. चीनमध्ये त्यांनी शाओलिन मठात (Shaolin Monastery) आपली शिकवण सुरू केली, जिथून चान बौद्ध धर्माची सुरुवात झाली. पुढे, जपानमध्ये झेनचा प्रसार ईसाई (1141-1215) आणि डोगेन (1200-1253) यांनी केला. ईसाई यांनी रिनझाई (Rinzai) शाखेची स्थापना केली, तर डोगेन यांनी सोतो (Soto) शाखेची स्थापना केली. या दोन्ही शाखा आजही जपानमध्ये प्रभावी आहेत.
हेही वाचा: त्रिपिटक काय आहे? त्रिपिटक मध्ये काय आहे त्याचे एवढे महत्व का ? What is Tripitaka
झेन बौद्ध धर्माचे तत्त्वज्ञान आणि महत्त्व काय आहे?
झेन बौद्ध धर्माचे मूलभूत तत्त्वज्ञान म्हणजे "प्रत्येक व्यक्तीमध्ये बुद्धत्व लपलेले आहे, ते फक्त शोधायचे आहे." हे शोधण्यासाठी झेनमध्ये चार मुख्य तत्त्वे आहेत:
- ध्यान (Zazen): शांतपणे बसून मनाला शांत करणे.
- सॅटोरी (Satori): आत्मज्ञानाचा क्षण अनुभवणे.
- कोआन (Koan): गूढ प्रश्नांद्वारे मनाला तर्काच्या पलीकडे नेणे.
- साधेपणा: जीवनातील साध्या गोष्टींमधून आनंद आणि शांती शोधणे.
झेनचे महत्त्व असे आहे की, त्याने बौद्ध धर्माला अधिक व्यावहारिक आणि सर्वसामान्यांसाठी सुलभ बनवले. आजच्या काळातही झेन ध्यानाच्या पद्धती जगभरात लोकप्रिय आहेत, विशेषतः तणावमुक्ती आणि मानसिक शांतीसाठी.
झेनचा प्रभाव आणि प्रसार कसा झाला?
झेनचा प्रभाव जपानच्या संस्कृतीवर खोलवर दिसतो, जसे की चहा समारंभ (Tea Ceremony), फुलांची सजावट (Ikebana) आणि बागकाम (Zen Gardens). जपाननंतर झेन विसाव्या शतकात पाश्चिमात्य देशांमध्ये पोहोचला. आज अमेरिका, युरोप आणि ऑस्ट्रेलियामध्ये झेन केंद्रे आहेत, जिथे लोक ध्यान आणि आत्मशोधाचा अभ्यास करतात.
झेन बौद्ध धर्म हा साधेपणा, ध्यान आणि आत्मज्ञान यांचा सुंदर संगम आहे. बोधिधर्म यांनी सुरू केलेला हा मार्ग आजही लाखो लोकांना शांती आणि समाधानाचा मार्ग दाखवतो. इतर बौद्ध परंपरेपेक्षा वेगळा असला तरी झेनने बौद्ध धर्माच्या मूळ संदेशाला नवीन आयाम दिला. जर तुम्हाला स्वतःच्या मनाचा शोध घ्यायचा असेल, तर झेन हा एक उत्तम मार्ग ठरू शकतो.
Source / स्रोत :
Article Related To Zen Buddhism, Buddha Net and Tricycle
हेही वाचा:
- वर्षावास म्हणजे काय ? What Is Varshavasa?
- सातवाहन आणि बौद्ध धम्म | Satvahanas and Buddhism
- थेरवाडा बौद्ध म्हणजे काय ? What is Thervada Buddhism?
- महायान बौद्ध म्हणजे काय? What Is Mahayana Buddhism?
- गौतम बुद्धांचे मुख्य 10 शिष्य कोण होते?
वरील माहिती मध्ये जर काही चुक झाली असेल तर नक्की आम्हाला E-Mail द्वारे कळवा, आम्हाला Suggestions देण्यासाठी येथे क्लिक करा!
Latest Updates साठी आम्हाला WhatsApp, Facebook, Instagram ला फॉलो आणि YouTube ला Subscribe करून Support करा! जय शिवराय जय भीम 💙🧡🙏!
